Ο ΤΥΠΟΓΡΑΦΟΣ του Τάκη Γεράρδη, εκδ. Γραφή

          Γράφει η Αθανασία Τσιοτινού *

Ο Τάκης Γεράρδης με το μυθιστόρημά του μας οδηγεί σε ένα οδοιπορικό στην Αθήνα, από την δεκαετία του ’80 και μέχρι τη δεκαετία του 2000, στις πιο σκοτεινές και γραφικές πλευρές της, αναμειγνύοντας την μυθοπλασία με τον ρεαλισμό σε ένα μοναδικό σμίξιμο. Μπροστά στα μάτια του αναγνώστη αποκτούν ζωή όλες οι ιστορικές γειτονιές του κέντρου, όπως η Σόλωνος, η Εμμανουήλ Μπενάκη, το Μοναστηράκι, τα Εξάρχεια και η Καλλιδρομίου, καθώς και πολλά στέκια, καφενεία και μπαρ, όπως ο ιστορικός «Μωβ κρίνος». Το Μαρούσι, ο Κολωνός, η Δραπετσώνα, η Μεταμόρφωση είναι τόποι δράσης στους οποίους δρουν άνθρωποι απόλυτα αληθινοί, ευθείς ή αδίστακτοι.

Εκτός από την Αθήνα η πλοκή του μυθιστορήματος στήνεται και στην ιδιαίτερη πατρίδα του συγγραφέα, το Αγρίνιο, όπου πέρασε τα πρώτα 11 χρόνια της ζωής του. Αναφέρει χαρακτηριστικά σε συνέντευξή του «Είναι ανάγκη να επιστρέφω εκεί, είναι φόρος τιμής». Δύο κεντρικά πρόσωπα, δύο διαφορετικοί κόσμοι. Από τη μια ένας αχθοφόρος που ονειρεύεται να γίνει τυπογράφος και από την άλλη ένας νονός της νύχτας, ο Χριστόφορος και ο Αχιλλέας. Γύρω από αυτά τα πρόσωπα, εμφανίζονται πολλά άλλα πρόσωπα, πολλές παράλληλες ιστορίες, οι οποίες τέμνονται με αποτέλεσμα ο ένας κόσμος να διεισδύει στον άλλο, τα πρόσωπα να συναντιούνται και η τροχιά της ζωής τους να μεταβάλλεται από τη μία στιγμή στην άλλη.O Χριστόφορος εργάζεται ως αχθοφόρος στη λαχαναγορά του Ρέντη και ονειρεύεται να γίνει τυπογράφος, φτωχός και τίμιος οικογενειάρχης, αγαπάει τη γυναίκα του, τη Λεμονιά, και τα παιδιά του, ωστόσο είναι τολμηρός και ριψοκίνδυνος. Ο Αχιλλέας, είναι ένας σκληρός και ανελέητος νονός της νύχτας, μαχαιροβγάλτης, μαδάει λέσχες, πουλάει προστασία σε νυχτερινά μαγαζιά, βγάζει κοπέλες στην πορνεία, με δυο λόγια τα πάντα στη ζωή του κινούνται γύρω από το βρώμικο χρήμα, κι όλα αυτά την περίοδο που το Περιστέρι έχει ανοίξει πόλεμο με την Ηλιούπολη, ο Πειραιάς όμως ακουμπάει σε γερές πολιτικές πλάτες και ο Αχιλλέας δε διστάζει να κάνει τον διαιτητή στις διαφορές. Μια συγκυρία τους φέρνει κοντά, ο Χριστόφορος σώζει τον Αχιλλέα από σίγουρο θάνατο σε υπόθεση ξεκαθαρίσματος λογαριασμών, και μια πραγματική φιλία γεννιέται. Ο Αχιλλέας το μαντρόσκυλο του Πειραιά, δεσμεύεται να βοηθήσει τον νεαρό όποτε του το ζητήσει. Αυτό που ίσως αξίζει να κρατήσουμε από τα λεγόμενα του συγγραφέα είναι πως «… στους ανθρώπους της νύχτας η αληθινή μπέσα είναι ο ακρογωνιαίος λίθος στη ζωή τους». Σώζοντας τη ζωή του Αχιλλέα η ζωή του αλλάζει για πάντα, μόνο που έχει το σθένος και την προνοητικότητα να θέσει τη σχέση τους σε άλλα επίπεδα. Ο δεσμός αυτός θα δοκιμαστεί με σκληρό τρόπο και θα «παγώσει» προσωρινά για να αναθερμανθεί και να μην σβήσει τελικά ποτέ. Η ζωή της νύχτας έχει δικό της κώδικα τιμής και συμπεριφοράς, άγραφο μα ισχυρό, μας λέει ο συγγραφέας.

Το φιλότιμο, η ανταπόδοση της χάρης, «το κάνω γιατί έδωσα το λόγο μου», είναι απαραίτητα συστατικά για να υπάρχει αυτός ο κόσμος. Όπως και η τιμωρία. Αν σέβεσαι αυτά τα λίγα υπάρχεις. Ο Χριστόφορος δε θεωρεί τον εαυτό του ικανό στον χώρο του εμπορίου. Γι’ αυτό, αποφασίζει να μαθητέψει δίπλα σ’ έναν τυπογράφο. Το 1987 θα αποκτήσει το δικό του μαγαζί για να ξεφύγει από τη λαχαναγορά, αφού η τυπογραφία αν και είναι τέχνη δύσκολη και απαιτητική, τον ελκύει περισσότερο. Το 1994 ο Χριστόφορος έχει πλέον διαπρέψει με το τυπογραφείο κι ετοιμάζεται να κάνει ένα μεγάλο άνοιγμα, θέλοντας να βελτιώσει τη ζωή των παιδιών του, να μη μεγαλώσουν μες στη φτώχεια όπως αυτός. Αγοράζει λοιπόν ένα εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο στη Μεταμόρφωση, το οποίο θα μετατραπεί στο καινούριο, υπερσύγχρονο τυπογραφείο του. Κι έτσι φτάνει η στιγμή που θα ζητήσει τη βοήθεια του Αχιλλέα.Ταυτόχρονα φαρμακευτικές εταιρείες κάνουν τα πάντα για να κυριαρχήσει μία εις βάρος της άλλης στην ελληνική αγορά κι αυτός ο αγώνας μεταφράζεται σε χρήματα, προδοσίες και συμβόλαια θανάτου. Πώς συνδέονται όλα αυτά με την τέχνη της τυπογραφίας και με το όνειρο του τυπογράφου; Πόσο σκοτεινή είναι η Αθήνα και πόσο πρόθυμη να αποκαλύψει τα μυστικά της;

Όσο τα χρόνια προχωράνε, τόσο περισσότερα πρόσωπα προστίθενται. Ο καθένας έχει συγκεκριμένο ρόλο και επηρεάζει με τον δικό του τρόπο τις εξελίξεις, ενώ αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, χωρίς υπερβολές και περιττές σκηνές. Ο Περικλής Τσιότρας, ο μασόνος θα βοηθήσει τον εκπρόσωπο μεγάλης φαρμακευτικής εταιρείας να αυξηθεί η αποδοχή του αγοραστικού κοινού στα σκευάσματα παραγωγής της, εξαλείφοντας το εμπόδιο που ονομάζεται καρδιολόγος Γιώργος Λουκέζης. Ο Φάνης Μπαλασόπουλος, σημαντικό και αμετακίνητο γρανάζι στο Υπουργείο Υγείας, ο Ιάσονας, γιος του Αχιλλέα, χορευτής του μπαλέτου και αμφί, ο Τζίμης, υπάλληλος του Χριστόφορου στο τυπογραφείο που παίζει τζαζ τα βράδια στα μπαράκια τωνΕξαρχείων, ο Νίκος, ξάδερφος του Τζίμη, ο Νώντας με το καθαρό κούτελο και τον γιο με σύνδρομο down, φίλος του Χριστόφορου, εργάτης στη λαχαναγορά και μετά υπάλληλος στο τυπογραφείο του Χριστόφορου, η κομμώτρια Ντίνα, κόρη του Νώντα, που δεν αντέχει τον ανύπαρκτο ναυτικό σύζυγό της, η μηχανή του σεξ Κατερίνα, ο Σπύρος Σαμαρόπουλος, ο αντικέρ και παραχαράκτης, με τις παράνομες ιδέες, ο Μάνθος, ο ειδικός στις παραχαράξεις, η Γεωργία, η κόρη του Χριστόφορου και άλλοι δημιουργούν έναν μικρόκοσμο που κινείται δίπλα στους ανθρώπους που τρέχουν για τον καθημερινό τους επιούσιο και συγκροτούν ένα αντιπροσωπευτικό της εποχής σύνολο καλών και κακών ανθρώπων. Ο συγγραφέας δεν παραλείπει να τοποθετήσει στο βιβλίο του και τον εαυτό του ως Τάκη Βερνάρδο, εκδότη του περιοδικού «Καφές». Δεν θα μπορούσε να λείψει από το μυθιστόρημα για την τυπογραφία ένας ποιητής ο Πέρης Αρχάγγελος, που με τη φιλοσοφία του και τη στάση ζωής του κερδίζει την αγάπη μας και την συμπόνια μας, λόγω του πρόωρου και άδικου θανάτου του. «Ζούσε για μια καλή κριτική και μόνο. Μια καλή κριτική και μια όμορφη συντροφιά. Οι γυναίκες ήταν το άλλο του πάθος» (σελ. 144).

Οι φιλίες, όπως προαναφέρθηκε, είναι ένα δυνατό σημείο του έργου, όπως και η αφοσίωση στην οικογένεια με όλα τα προβλήματα μιας αληθινής σχέσης. Εκτός από τον Αχιλλέα, αληθινός φίλος στο πλευρό του Χριστόφορου βρίσκεται και ο Νώντας. Οι συναντήσεις του Χριστόφορου με τους φίλους του (τον Σπύρο, τον Πέρη, τον Αχιλλέα) μοιάζουν περισσότερο με ιεροτελεστία, όπου το άφθονο ποτό επισφραγίζει τους δεσμούς τους και τις πιο μύχιες εξομολογήσεις τους. Ο έρωτας είναι παντού στο βιβλίο. Σαν έλξη ανάμεσα στο αρσενικό και στο θηλυκό, σαν έλξη ανάμεσα σε όλα τα όντα του πλανήτη, και δεν καταλαβαίνει από στερεότυπα. Η αναφορά στη σχέση του Χριστόφορου με τον Αχιλλέα έχει, ίσως, και την πλατωνική της εξήγηση. Όλες οι σχέσεις δοκιμάζονται, έρωτες παράνομοι και μη γεννιούνται, παράδοξες φιλίες που διακόπτει ο απρόσμενος θάνατος, αγοραίος έρωτας και υπόκοσμος γεμάτος συμμορίες, εκτελεστές, λαθρεμπόριο, τζόγος και άλλες παρόμοιες συναλλαγές κατακλύζουν το έργο. Αλλά ακόμα και στους χώρους ανώτερων κοινωνικών τάξεων, βασιλεύει ο ίδιος σκληρός άγραφος νόμος, όπως στις μεγάλες πολυεθνικές ή στις μασονικές Στοές. Και όμως όλος αυτός ο κόσμος διαθέτει μια αυθεντικότητα και μια καθαρή δόση αλήθειας, όσο πικρή και να είναι. Ο Χριστόφορος δεν μένει ανέγγιχτος από την πορεία του αυτή, μάλιστα κατά καιρούς θα βυθιστεί σε σκοτεινές ατραπούς. Καταφέρνει ωστόσο να χαράξει την πορεία του, χωρίς να εγκλωβιστεί και να δειλιάσει από τον εθισμό και τον φόβο.

Ο Τάκης Γεράρδης μας γνωρίζει μια Αθήνα που μεταμορφώνεται, από το 1982 φτάνουμε στο 1994 και στο 2006, έτη-σταθμούς στην εξέλιξη των χαρακτήρων του μυθιστορήματος, με τον κοινωνικό και πολιτικό ιστό γύρω τους να αλλάζει όχι πάντα προς το καλύτερο, με τις συνέπειες των πρώτων επιλογών να τους κυνηγούν κι όλα αυτά να προετοιμάζουν για μια μεγάλη ανατροπή. Το κείμενο είναι ένα ορμητικό ποτάμι που παρασύρει τους πάντες και τα πάντα στο πέρασμά του, φέρνοντας τους ήρωες αντιμέτωπους με απρόβλεπτες καταστάσεις. Μυθιστόρημα γεμάτο αλήθειες που πονάνε, γεμάτο τιμή και φιλότιμο, που ασχολείται με τις δυσκολίες και την καθημερινή ζωή ανθρώπων απλών, που τα όνειρά τους δεν αγγίζουν τα μεγαλεία και τα πλούτη, αλλά το καλύτερο μέλλον των παιδιών τους. Ο κόσμος της νύχτας γυρίζει γύρω από τη ζωή του Χριστόφορου κι απλώνει τα δίχτυα του όσο ο Αχιλλέας το επιτρέπει. Ο συγγραφέας σε κάποια σημεία δείχνει τις δικές του αντιλήψεις απόλυτα εναρμονισμένες όμως με τους χαρακτήρες κι έτσι το κείμενο ρέει γεμάτο διαχρονικές αλήθειες. Η πλοκή δεν είναι προδιαγεγραμμένη, οι χαρακτήρες εξελίσσονται, ερχόμενοι αντιμέτωποι με καταστάσεις που αντιτίθενται στα πιστεύω τους. Όλοι αλλάζουν, άλλοι προς το καλύτερο κι άλλοι προς το χειρότερο, αλλά με μέτρο.

Στο κείμενο που διαδραματίζεται κυρίως τη δεκαετία του 1990 αποτυπώνονται ανάγλυφα τα συμφέροντα και ο έλεγχος που ασκούν οι φαρμακευτικές εταιρείες, πολλές φορές με κρατικές «πλάτες», ο τρόπος οργάνωσης και λειτουργίας των μασονικών στοών, τα μηχανήματα και οι διαδικασίες εκτύπωσης και τυπώματος, οι αλλαγές στην ποίηση που ίσως να έχουν να κάνουν και με τη γενικότερη άνοδο της πνευματικής στάθμης του κόσμου και άλλα κομμάτια που συνδέουν αναπόσπαστα το σήμερα με τη δεκαετία του 1980. Ενδιαφέρουσες απόψεις όπως η ακόλουθη, διά στόματος του ποιητή Πέρη Αρχαγγέλου, δίνουν μια απάντηση στο ερώτημα πώς φτάσαμε ως εδώ σε κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό επίπεδο: «Οι εργάτες παρ’ όλες τις ατέλειες και το άγχος τους είναι αυθεντικοί και κατά κανόνα ντόμπροι. Έχουν μικρό ορίζοντα αλλά έχουν ορίζοντα, προορισμό και στόχους συγκεκριμένους. Οι αστοί δεν βιάζονται, δεν τρέχουν πίσω από τα πράγματα, γιατί έχουν τη βεβαιότητα πως τα πράγματα θα έρθουν στα πόδια τους κάποτε… Οι μικροαστοί είναι άστα να πάνε… δεν έχουν μια σταθερή ταυτότητα, παρά συνεχώς αναζητούν κάποια άλλη που δεν τους ανήκει» (σελ. 98). Εκτός απ’ την τυπογραφία και τα μυστικά της, το μυθιστόρημα αγγίζει πεδία της παλαιογραφίας, των παλαιών εκδόσεων, ακόμη και της παραχάραξης παλαίτυπων για διψασμένους συλλέκτες που ξεγελιούνται όμως εύκολα. Λεπτομέρειες και ιστορικό φόντο που ελάχιστοι γνωρίζουν, εύληπτες εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες, ενταγμένες όμως ομαλά στη ροή του κειμένου και όχι εις βάρος της πλοκής.

 

«Ο τυπογράφος» εκτυλίσσεται σε μια Ελλάδα που τα τελευταία χρόνια κατεδαφίζεται χωρίς πλάνο, χωρίς σκοπό. Απλώς κατεδαφίζεται» (σελ. 336) και καταγράφει τις αλλαγές σε ανθρώπους συνηθισμένους, οι οποίοι όμως έρχονται αντιμέτωποι με σημαντικές προκλήσεις και πρέπει να ανταποκριθούν. Ποιοι θα υπερβούν τα εσκαμμένα; Ποιοι θα παραμείνουν πιστοί στις αρχές και στα ιδεώδη τους; Πότε σταματάς να ζεις για ένα καλύτερο αύριο και γίνεσαι άπληστος; Πόσο σκοτεινός είναι ο κόσμος της νύχτας; Αυτά και άλλα πολλά καταγράφονται με οξυδέρκεια και αντικειμενικότητα σ’ ένα μυθιστόρημα γεμάτο εκπλήξεις που, παρά το κάπως περίεργο, λίγο απότομο και ίσως όχι ταιριαστό με την υπόλοιπη ροή του κειμένου τέλος, μας κερδίζει. Το τέλος δεν είναι μόνο απότομο, αλλά και απρόβλεπτο. Πολλές από τις ιστορίες του βιβλίου είναι ατελείς. Η μοναδική ιστορία που τελειώνει, έχει αρχή μέση και τέλος, είναι η ιστορία του Τζίμη, του υπαλλήλου του Χριστόφορου, δευτεραγωνιστή θα λέγαμε, ο οποίος ωστόσο αποτελεί το κλειδί για τη λύση της πλοκής ή την έλευση της ανατροπής και την κάθαρση, η οποία έρχεται, αποδίδοντας δικαιοσύνη. Οι κακοί τιμωρούνται και οι καλοί συνεχίζουν τη ζωή τους μέσα σε ένα κόσμο σκληρό και άδικο. Εκτός από τον Τζίμη και άλλα δευτερεύοντα πρόσωπα θα παίξουν καταλυτικό ρόλο στην εξέλιξη της πλοκής και θα φέρουν την ανατροπή και το τέλος.

Ο Τάκης Γεράρδης μέσα από την περιγραφική του δεινότητα, την ειλικρινή ρεαλιστική γραφή, τους ζωντανούς διαλόγους και τη λιτή αφηγηματική τεχνική, θέτει ορισμένα διαχρονικά ερωτήματα για την ανθρώπινη φύση, όπως αυτά αναγράφονται στο οπισθόφυλλο του βιβλίου. Ο άνθρωπος, ως ένα σημείο ορίζει την Μοίρα του, χαράσσει την πορεία του και με πολύ κόπο την ακολουθεί. Όση τόλμη όμως και να διαθέτει, συχνά η ζωή λέει την τελευταία κουβέντα. Αρκεί ένα ατυχές γεγονός, όπως τρία κομμένα δάχτυλα στην πρέσα, να επηρεάσει την μοίρα ενός ανθρώπου σε καθοριστικό βαθμό. Και όσο και να μένει κάποιος αλώβητος από εκβιασμούς, ίσως έρχεται η ώρα που δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Και τι μένει τελικά από όλη αυτήν την ξέφρενη πορεία ζωής; Μα οι στιγμές που ενώνουν τους ανθρώπους και τους δένουν με άρρηκτα δεσμά. Εκείνα τα ποτήρια με το ουίσκι που τους έκαναν ν’ ανοιχτούν, να κλάψουν, να ερωτευθούν και να δημιουργήσουν δεσμούς μέχρι θανάτου. Ίσως το μόνο στοιχείο αιωνιότητας σε μια μεταβαλλόμενη και γεμάτη διακυμάνσεις ζωή, που δυστυχώς πάντα βρίσκει τέρμα. Αναμφισβήτητα, η πρόθεση του συγγραφέα είναι να στηλιτεύσει τις δομές, τη σύνθεση και τις μεθόδους της κοινωνίας της σύγχρονης Ελλάδας των τελών του περασμένου αιώνα, εκφέροντας το πικρό του σχόλιο για τις πολυεθνικές και τις μεθόδους που υιοθετούν, αλλά όλα αυτά ιδωμένα από τη σκοπιά ενός τίμιου βιοπαλαιστή ο οποίος έχει ν’ αντιμετωπίσει όχι μόνο τις δυσκολίες της ζωής αλλά κι αόρατους αντιπάλους όπως η τύχη, η Ειμαρμένη ή ο Θεός. Η τοποθέτηση στο βιβλίο του Τζίμη, ενός χαρακτήρα που έχει εμμονή με την παρατήρηση των άστρων, την παρακολούθηση των κινήσεών τους και την καταγραφή αστρολογικών προβλέψεων, ίσως θέλει να καταδείξει και τη θέση του συγγραφέα για το που οφείλεται η αβεβαιότητα της ζωής κι η επίδραση της τυχαιότητας σ’ αυτήν.

 

Κάνουν τελικά λάθη τα άστρα; Θα κλείσω με λόγια του συγγραφέα από μια συνέντευξή του: «Και βέβαια κάνουν.Φανταστείτε μια ζωή αλάθητη και ίσια. Πόσο μονοδιάστατη θα ήταν! Κολυμπάμε μέσα σε ένα σύμπαν που είναι γεμάτο λάθη».

* Φιλόλογος-Θεατρολόγος, ΜEd, MA, Διευθύντρια 7 ου Λυκείου Τρικάλων.