Μια κάποια λύσις
3+1 δοκίμια για τον Κ.Π. Καβάφη
Σπύρος Λ. Βρεττός
poema, 2015
109 σελ.
Ο Σπύρος Βρεττός συνομιλεί με την Ασημίνα Ξηρογιάννη σχετικά με το βιβλίο.
Δοκίμια για τον Καβάφη, λοιπόν!Δεν είναι γραμμένα όλα την ίδια χρονική περίοδο,αυτό που υπάρχει τελευταίο στο βιβλίο έχει γράφτηκε πρώτο.Ποιές διεργασίες έγιναν μέσα σας για να αποφασίσετε να γράψετε βιβλίο για τον Καβάφη;Aπό ποιά πίστη εκκινείτε;
Δεν χρειάζονταν πολλές και ιδιαίτερες διεργασίες για τον Καβάφη. Όταν κάτι υπάρχει μέσα σου αυτοδικαίως, κάποια στιγμή αυτοδικαίως θα σε προκαλέσει και για το περισσότερο. Η ποίηση του Καβάφη ερχόταν και ξαναερχόταν μέσα μου. Το καλό είναι ότι έρχονταν μέσα μου ποιήματα που δεν τα είχα πολυσυνηθίσει. «Έφταιγε» σε αυτό και η δική μου, ιστορικού τύπου, ενασχόληση με τα πράγματα και τα γεγονότα του παρόντος. Θέλω να πω ότι η ιδιοσυγκρασία μου έγερνε προς τα εκεί, ώστε τελικά προέκυψαν κατά τρόπο αυτοδίκαιο, όπως είπα, τα δοκίμια για τον ιστορικό, βασικά, Καβάφη.
Ο Καβάφης γράφει σε ένα στίχο του αναφερόμενος στο ποίημα:'' Σε δημιούργησα και συ αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο για μένα''. Ποιά και πόση η δύναμη του Καβαφικού ποιήματος ,ώστε να εκπλήσσει το δημιουργό του;
Στο ποίημα «Στον ίδιο χώρο», ένα από τα τελευταία του ποιήματα, ο Καβάφης αναφέρεται στο περιβάλλον της οικίας του και γενικότερα στο αστικό περιβάλλον, μέσα στο οποίο κινείται για πολλά χρόνια. Ένα περιβάλλον που ο ποιητής αισθάνεται πως το δημιούργησε ο ίδιος «μες σε χαρά και μες σε λύπες: με τόσα περιστατικά, με τόσα πράγματα». Τι θα περίμενε κανείς από το περιβάλλον που ο ίδιος δημιούργησε; Μια ανταπόδοση. Αυτή την ανταπόδοση φανερώνει ο Καβάφης με τον στίχο: «Κ’ αισθητοποιήθηκες ολόκληρο για μένα». Το περιβάλλον λοιπόν δεν το αισθητοποιεί ο ποιητής, αλλά αυτό είναι που αισθηματοποιείται ολόκληρο για τον ποιητή. Θα μπορούσε να πει: Σε δημιούργησα και σ’ αισθηματοποίησα. Όμως λέει: Σε δημιούργησα κι εσύ αισθηματοποιήθηκες ολόκληρο για μένα. Με όσα περιστατικά και μ’ όσα πράγματα κι αν γεμίσει κανείς το περιβάλλον του, όσες χαρές και όσες λύπες κι αν νιώσει μέσα σε αυτό, η αληθινή, ολοκληρωτική αισθηματοποίηση έρχεται μετά από όλα αυτά και έρχεται σαν ανταπόδοση. Αυτό το ποίημα ταιριάζει απόλυτα και στο πλέον δραστικό ποιητικό περιβάλλον του Καβάφη, που είναι το ιστορικό περιβάλλον. Ο Καβάφης φτιάχνει τα ιστορικά του ποιήματα με τον ίδιο τρόπο που ζει μέσα στο αστικό του περιβάλλον. Βάζει στα ποιήματά του τα αναγκαία ιστορικά «περιστατικά» και όλα τα «πράγματα», δηλαδή τους «φτωχικούς» και «αντιποιητικούς» του τρόπους, και ανακαλύπτει εκ των υστέρων το «αίσθημα» που παράγει το ιστορικό του ποίημα. Η ολοκλήρωση του ποιήματός του γίνεται από το ίδιο το ποίημα, γίνεται με την «αισθηματοποίησή» του. Ακόμα και η ειρωνεία του Καβάφη δεν είναι από τα «πράγματα» εκείνα που θα μπορούσαν να τον κάνουν να αισθανθεί ότι η χρήση της παράγει το «αίσθημα» του ποιήματος. Διότι ο Καβάφης δεν χρησιμοποιεί την ειρωνεία ευκαιριακά και προκειμένου να αποφέρει «αίσθημα». Εμφορείται από αυτήν και την ξεχνάει ως ποιητικό τρόπο, αφού δεν είναι απλώς ένας τρόπος, αλλά ένα παντεποπτικό βλέμμα. Είναι το ένστικό του, η ανάσα του. Ώστε λοιπόν μπορούμε να πούμε πως όντως η ολοκληρωτική αισθηματοποίηση του ιστορικού καβαφικού ποιήματος έρχεται εκ των υστέρων (σε αντίθεση π.χ. με τα ερωτικά του ποιήματα, όπου μετέρχεται ποικίλους ποιητικούς τρόπους
για να δημιουργήσει το «αίσθημα») και μάλλον εκπλήσσει τον «ιστορικό» Καβάφη, με τον τρόπο που εκπλήσσει και τον αναγνώστη της καβαφικής ιστορικής ποίησης.
O Kαβάφης έγραψε ποιήματα που έχουν χαρακτηριστεί από τους μελετητές ως '' ιστορικά''.'Hξερε '' πολλή '' ιστορία;
3. Όπως γράφω στο βιβλίο μου «Για να συμβεί ένα ιστορικό ποίημα, δεν χρειάζεται ο ποιητής να ξέρει «πολλή» Ιστορία». Διαβάζοντας τον Καβάφη δεν έχω, ευτυχώς, την αίσθηση ότι ο ποιητής «γνώριζε» πολλά και πιστεύω πως ούτε κι ο ίδιος ήθελε να μεταδώσει την αίσθηση αυτή. Άλλωστε, η ανατρεπτική του ειρωνεία, όντας ειλικρινής, στοχεύει στο να τον καταδείξει, κάποιες φορές, παρά τα ιστορικά φαινόμενα, και ως σκοπίμως «ανιστόρητο». Και μόνο έτσι μπορεί να λειτουργήσει καλύτερα ένα ιστορικό ποίημα: μέσα σε ένα «ανιστόρητο» τάχα περιβάλλον. Κάποτε λοιπόν τον ενδιαφέρει να ανατρέψει κατά κάποιο τρόπο την σοβαρότητα της Ιστορίας, ώστε η δική του ποιητική ιστορία και το δικό του ποίημα να φαίνεται πιο ισχυρό μέσα σε ένα ματαιωμένο γενικότερο πλαίσιο.
Τί σας έλκει περισσότερο στον Καβαφικό στίχο;
Θα έλεγα ότι στον Καβάφη αυτό που με έλκει δεν είναι τόσο ο στίχος, ο οποίος μπορεί να είναι ακόμα και εντελώς στεγνός, μέχρι και αντιποιητικός, αλλά το συνολικό ποίημα. Ίσως αυτό να σχετίζεται με αυτό που είπα παραπάνω, ότι δηλαδή τόσο για τον ποιητή όσο και για τον αναγνώστη το ποίημα μοιάζει να «αισθηματοποιείται» στο τέλος του ή ίσως και μετά από αυτό. Στο τέλος αναδεικνύεται το άρωμα της ειρωνείας. Στο τέλος συγκολλιέται το ποίημα με όσα συγκολλητικά στοιχεία έχει ήδη μέσα του. Βέβαια δεν μπορεί να παραγνωριστεί η ωραία ευθύτητα του καβαφικού στίχου και η αποφθεγματική της διάσταση. Δεν μένω όμως σε αυτά. Το σύνολο του ποιήματος μού μιλάει περισσότερο.
Tο έργο του θεωρείται διαχρονικό .Πώς διαβάζεται μέσα στο πλαίσιο της εποχής που διανύουμε;Μέσω ποιάς κίνησης της ιστορίας
φιλοσοφεί και γίνεται παραινετικός;
Το έργο του Καβάφη είναι όντως διαχρονικό. Και δεν χρειάζεται να ξεχωρίσουμε τα ιστορικά από τα ερωτικά ποιήματα ή από τα παραινετικά. Όλα λειτουργούν διαχρονικά. Άλλωστε ο Καβάφης τον προσωπικό ερωτικό του χρόνο τον έχει μετατρέψει στα ποιήματά του σε χρόνο ιστορικό. Από κάποια στιγμή και μετά, τα ερωτικά του ποιήματα αναπτύσσονται με τον τρόπο του ιστορικού ποιήματος. Ο νέος του ποιήματος μοιάζει πλέον να ανήκει στην Ιστορία. Ο έρωτας αποκτάει ιστορική διάσταση. Ο Καβάφης προσχωρεί, είτε προγραμματικά, κατά τα τελευταία του χρόνια, είτε άθελά του, στο ενιαίο του κυκλικό «αφήγημα». Η ενότητα του έργου του αυτό φανερώνει: έναν Καβάφη που αποβλέπει σ’ αυτό το ενιαίο «αφήγημα», στο οποίο μπορεί να χωρέσει μια πλήρης, όσο γίνεται, και συνεκτική εικόνα για την Ιστορία. Μια Ιστορία κυκλικά επανερχόμενη. Ο Καβάφης είναι κοντά στην αέναη κυκλική κίνηση της Ιστορίας και στην κυκλική επαναφορά της. Όσο κι
αν φαίνεται κάποιες φορές να «καθοδηγεί» προς ένα «τέλος» της Ιστορίας (π.χ. σε κάποια του ποιήματα με φιλοσοφικές, παραινετικές προεκτάσεις), εν τούτοις μόνο μέσω μιας κυκλικής κίνησης της Ιστορίας μπορεί ο ίδιος να γνωρίζει, ώστε τελικά να φιλοσοφεί και να γίνεται παραινετικός. Επειδή λοιπόν κανένα τέλος της Ιστορίας δεν είναι προ των πυλών, αλλά αυτή δείχνει να ξαναφέρνει στο προσκήνιο τον παλιό και γνώριμο εαυτό της, η ποίηση του Καβάφη δεν χάνει την διαχρονικότητά της. Ο ιστορικός της χρόνος έρχεται και ξανάρχεται μπροστά μας. Φωτογραφίζει την τρέχουσα πραγματικότητα. Την φανερώνει. Η καβαφική ποίηση διαβάζεται σα να είναι γραμμένη σήμερα.
