KΡΙΤΙΚΗ ΣΤΑΣΗ /// Παντελής Μπουκάλας, “Τρεις επί Τρία | Εννέα ποιήματα για τον Χαλεπά, τον Θεόφιλο και τον Παπαδιαμάντη“, Εκδόσεις Άγρα

(ΠΗΓΗ https://culturebook.gr/grafeio-pezografias/gonimi-gi/pantelis-boukalas-treis-epi-tria-ennea-poiimata-gia-ton-chalepa-ton-theofilo-kai-ton-papadiamanti-tis-asiminas-xirogianni/¨)


Γράφει η Ασημίνα Ξηρογιάννη

Κρατώ στα χέρια μου το βιβλίο του Παντελή Μπουκάλα με τίτλο Τρεις επί Τρία/ Εννιά ποιήματα που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις ‘Αγρα. Εννιά ποιήματα. Τρία για τον Γιαννούλη Χαλεπά, τρία για τον ζωγράφο Θεόφιλο, τρία για τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη. Τρεις σημαντικοί καλλιτέχνες (γλύπτης, ζωγράφος, λογοτέχνης) χαρίζουν έμπνευση στον ποιητή να δημιουργήσει γι΄ αυτούς και με αφορμή αυτούς ποίηση που συγκινεί. Πώς ο ποιητής φιλτράρει το έργο,  τη ζωή τους, την προσφορά τους στην τέχνη;

H ιστορία του Χαλεπά είναι λίγο πολύ γνωστή. Μια ζωή γεμάτη δημιουργικότητα, αλλά και ψυχασθένεια. Σπουδές, εργαστήρια, ταξίδια, οικογενειακά θέματα, αλλά και διάσημα έργα συνθέτουν το σύμπαν του χαρισματικού γλύπτη. O  Xαλεπάς παλεύει με τους δαίμονές του, τους τόπους του (Αθήνα, Κέρκυρα, Τήνο), τις εμμονές και τις ευαισθησίες του. Ψυχή τσακισμένη κι αλλόκοτη σε έναν κόσμο ανοίκειο από πάντα. Και στο μυαλό του συνεχώς η Κοιμωμένη.

[…]

‘Ωστε δεν έχω τίποτε να εξηγήσω./ Εξήγησε ποτέ ο θεός την πλάση του;/ ‘Oποιος θεός;/ Θέλησα να με καταλάβει η τέχνη μου./΄Οχι να την καταλάβω./Να με κατακτήσει./ Όχι να την κατανοήσω./’ Οσο το μπόρεσα, έγινα πηλός./΄Οτι από πηλό έφτιαξε ο Θεός/ το πρώτο πλάσμα που τον αμφισβήτησε./ Των  χεριών μου τα πλάσματα/τα γέννησα όλα για να με αμφισβητήσουν./Και να με γκρεμίσουν./ Εκεί, στο γκρέμισμα,έβγαζα φτερά./ (σελ.12-13)

[…]

Ο Θεόφιλος (Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, ή μερικές φορές Θεόφιλος Κεφάλας) είναι ένας από τους πιο γνωστούς λαϊκούς ζωγράφους της Ελλάδας. ‘Ηταν αυτοδίδακτος, χωρίς επίσημες σπουδές στην τέχνη, αλλά με μεγάλη αντίληψη και ταλέντο. Έχει  στυλ του λαϊκό / «ναΐφ» — δηλαδή απλό και αυθόρμητο, με πολύ έντονο χαρακτήρα, χρώματα, αίσθηση του τόπου.  Επηρεάζεται από την παράδοση της βυζαντινής εικονογραφίας στις μορφές και στις στάσεις κάποιων μορφών.   Ο Θεόφιλος εμπνέεται από την ελληνική παράδοση, την επανάσταση, τη μυθολογία, τη θρησκεία. Τα έργα του δεν έχουν προοπτική, αλλά κερδίζουν με την εκφραστικότητα, τους πλούσιους χρωματικούς συνδυασμούς και την θεατρικότητα που διαθέτουν. Διαβάζω:
[…]
Nτυνόμουν πότε Αλέξανδρος /και πότε Κατσαντώνης/ Με την αρματωσιά του Μακεδόνα βασιλιά/
σκόρπιζα τους Τούρκους/ στον Μαραθώνα και τις Θερμοπύλες/Και με τη φουστανέλα μου /καμαρωτός για την Ασία κινούσα/και σκόρπιζα  τους Τρώες./Διάβαζα τις φυλλάδες μου σαν ευαγγέλια/ Συλλαβιστά./ Λειψά τα γράμματά μου./Και ξεπατίκωνα κορμοστασιές./Και ντυμασιές βαριές./Και λέξεις ακόμα πιο βαριές./Καμπανιστές./ (σελ 22-23)

[…]

Ο Παπαδιαμάντης ένας υπέροχος πεζογράφος, ηθογράφος, αλλά και ποιητής στον τρόπο που χειρίστηκε τη γλώσσα- με πνευματικότητα και αλήθεια. Λυρικός, με ωραία αφήγηση που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών. Τα κείμενά του διαθέτουν μουσικότητα, ποιητικότητα,  και ρεαλισμό, ενώ συνδυάζουν την καθαρεύουσα με τη δημοτική. Είναι εμφανής σε πολλά από τα αφηγήματά του  η θρησκευτική, αλλά και η μεταφυσική του διάθεση. Στον Παπαδιαμάντη III  φέρνουμε μοιραία στο μυαλό τη διάσημη Φόνισσα που τόσο μελάνι έχει χυθεί γι’ αυτήν και τόσους δημιουργούς έχει εμπνεύσει. Θα μπορούσαν λοιπόν αυτά τα λόγια να είναι της ηρωίδας του Παπαδιαμάντη:

[…] Mα τα κορίτσια τα πικρά /δεν τα μετρούσαν σαν παιδιά,/σαν βάρος μόνο./
Το αίμα τους σκληρή σκλαβιά,/η αμαρτία η πιο βαριά,/ που φέρνει πόνο./
Το ριζικό τους λαιμαριά,/μέσα στης μάνας την κοιλιά/τα περιμένει./
Δίχως ανάσα και τιμή/δίχως δική τους τη φωνή/μοίρα γραμμένη./
(σελ.32-33)

Οι τρεις τους λοιπόν «συναντιούνται» στο βιβλίο αυτό, συνυπάρχουν, εξομολογούνται, μοιράζονται σκέψεις και λέξεις.    Χωρίς να φλυαρεί αισθάνομαι πως ο Μπουκάλας δίνει εύστοχα το στίγμα των τριών μεγάλων. Τους σκηνοθετεί ως εξής. Αφηγούνται ουσιαστικά. Τους βάζει να μονολογούν σε α πρόσωπο που δίνει αμεσότητα και ζωντάνια. Τους δίνει σάρκα και οστά φέρνοντάς τους κοντά στον άνθρωπο. Γι’ αυτό νιώθω πως αφορά κιόλας  τον κόσμο το εγχείρημά του.  Τα διαβάσματα και οι όποιες μελέτες του λοιπόν για αυτά τα πpόσωπα μετουσιώνονται σε γνήσιο ποιητικό λόγο.  
Στο επίμετρό του ο ποιητής γράφει χαρακτηριστικά: «Τρεις Αιγαιοπελαγίτες ποιητές. Ο Τηνιακός ποιητής της γλυπτικής. Ο Σκιαθίτης ποιητής των λέξεων. Ο Λέσβιος ποιητής  των χρωμάτων. Κανείς τους δεν έζησε βίο ήρεμο, ανεμπόδιστο. Το αντίθετο. Τα στοιχεία που τους διαφοροποιούν πάντως, προσδίδοντας ξεχωριστή, απαράμιλλη σφραγίδα στο  έργο του καθενός, είναι περισσότερα από τα κοινά.» (σελ.35

Δημιουργήθηκαν τα κείμενα που διαβάζω με αφορμή το «Συναξάρι» και το 2ο Φεστιβάλ Λατρευτικής Μουσικής  και έπειτα από σχετικό κάλεσμα της Μάρθας Μαυροειδή, όπως εξηγεί ο Μπουκάλας  στα Επιμετρικά του (σελ.37 και 38).  Προσωπικά, θα’ θελα να τους δω και αλλιώς  επί σκηνής. Εξηγούμαι. Με μια διασκευή και ένα «δέσιμο» δραματουργικό,  θα μπορούσε όλο αυτό το εγχείρημα να έχει ποικίλες θεατρικές προεκτάσεις.

Οι τρεις  καλλιτέχνες που θεωρήθηκαν αντισυμβατικοί, αποτέλεσαν αντικείμενο συζήτησης, δημιούργησαν όμορφα πράγματα και η τέχνη τους άντεξε μέσα στους αιώνες. Κάνω τη σκέψη πως ο τρόπος που εδώ ο ποιητής τους προσέγγισε ποιητικά έχει να κάνει με τον τρόπο της πρόσληψης του έργου τους. Πάντως ανέδειξε με την ποιητική του το ήθος τους.΄Ηθος όχι με την έννοια κάποιας ηθικής ή κάποιου κώδικα. Ήθος με την έννοια του προσώπου, του τρόπου δηλαδή εκείνου, τον οποίο αυτοί εμφάνισαν στον κόσμο και τους χαρακτηρίζει και τους διαχωρίζει μάλιστα από τους ομοτέχνους τους σε κάθε περίπτωση.