Η Αγριόπαπια του Ίψεν: οικόσιτα βάθη
-για την έκδοση-
Ερρίκος Ίψεν, Η Αγριόπαπια, εκδόσεις Gutenberg (Gutenberg/Θέατρο), 2019.
Εισαγωγή-Μετάφραση-Σχόλια-Παραρτήματα: Ήρκος Ρ. Αποστολίδης
~ της Ελένης Βελέντζα
Υπάρχει μια προσωπική μυθοπλασία ανίκανη να επιβιώση
στην καθημερινή πραγματικότητα –με όρους ιψενικούς:
στο φως και τον καθαρό αέρα. [...]
Κι αν έχει τις ρίζες της σ’ ευγενή ελατήρια, δεν καταφέρνει
να «περπατήση στον κόσμο».
Ήρκος Ρ. Αποστολίδης, από την Εισαγωγή της έκδοσης, σελ.45.
Το βιβλίο αυτό αποτελεί την πρώτη κριτική έκδοση1 βιβλίου του Ερρίκου Ίψεν στα ελληνικά γράμματα. Προσφέρεται για μία σε βάθος, ουσιαστική και ταυτόχρονα κατανοητή και συγκινητική επαφή με το ιψενικό έργο εν γένει. Θα ήθελα να γίνω εν προκειμένω πιο συγκεκριμένη και να πω ότι προσφέρεται διττά:
(i) πρώτον, ως δομή. Ανοίγοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης θα έχει (μεταξύ άλλων) μια πλήρη άποψη της Βιβλιογραφίας των στα ελληνικά μεταφρασμένων έργων του Ίψεν, καθώς και ενός πολύ καλά στοιχειοθετημένου Χρονολογίου του βίου του δημιουργού. Στη συνέχεια, ακολουθεί μια Εισαγωγή του Ήρκου Ρ. Αποστολίδη πλήρως κατατοπιστική η οποία παρότι θέτει τον αναγνώστη ενώπιον της «δυσκολίας» που χρόνια είναι συνυφασμένη με την δυνατότητα κατανόησης του ίδιου του έργου από το κοινό, όχι μόνο τείνει χείρα βοηθείας2 στο αναγνώστη για ό,τι θα επακολουθήσει, αλλά καθιστά επίσης σαφές ότι αυτό καθαυτό το στοιχείο του δυσνόητου, που συχνά σημαδεύει στα μάτια του κοινού την εργογραφία του Ίψεν, δεν είναι απλά στοιχείο του αντίκτυπου που αυτό έχει στους αναγνώστες, αλλά αναπόσπαστο και ηθελημένο κομμάτι του ίδιου του ιψενικού σύμπαντος, όπως το έπλασε και το σφυρηλάτησε ο δημιουργός του. Έπειτα ακολουθεί το έργο (πέντε πράξεις) με παραπομπές στο αμέσως επόμενο μέρος με τα σχόλια τα οποία δρουν καταλυτικά και καθοριστικά για την ανάγνωση. Τέλος, πέντε παραρτήματα αφιερωμένα στις βασικές έννοιες-άξονες που δρουν συμβολικά, και όχι μόνον, στο έργο (π.χ. φως, ύψη, βρομιά κτλ.)
(ii) δεύτερον, ως ουσία. Πρόκειται για την Αγιόπαπια3, που ως έργο φέρει –σε βαθμό ίσως υψηλότερο από κάθε άλλο έργο του δημιουργού της– τη φήμη του σκοτεινού. Και είναι. Είναι σκοτεινή Η Αγριόπαπια, είναι υπέροχα σκοτεινή, ανθρώπινα και άρα αποκαλυπτικά σκοτεινή καθώς αγωνίζεται ως έργο καθόλη τη διάρκεια και την έκτασή της (κυρίως στο δριμύτατα ευρύ συμβολικό της πεδίο) να βαδίσει προς το φως4 -και φως στον Ίψεν σημαίνει αλήθεια, καθαρότητα, pureté- ξηλώνοντας5, ματαιώνοντας ταυτόχρονα και συνειδητότατα, ο δημιουργός της την πλοκή αυτής της ίδιας προς το φως πορείας. Εδώ –σε αυτή την παράλληλη, αυτο-αναιρούμενη, ίσως θα μπορούσαμε να την πούμε- παλινδρομική κίνηση, έγκειται αυτό το κάτι που γεννά τη δύναμη της ιψενικής ειρωνείας κι ενός έργου που, όπως δηλώνεται σαφώς στο βιβλίο, δεν οδηγεί σε κανενός είδους λύση ή κάθαρση. «Δαιμονίζει μόνο, δεν καθαίρει ο Ίψεν.»6 Αν αφουγκραστούμε το έργο έχοντας στο μυαλό μας αυτό, έχουμε κάνει ένα καθοριστικό βήμα προς την πρόσληψη του μεγαλείου του Ίψεν, «μιας πνευματικής προσωπικότητας, όχι μόνο στον περιοριμένο χώρο του θεάτρου, αλλά και στο ευρύτερο πεδίο των νεωτερικών ιδεών»7.
Επιγραμματικά για την υπόθεση του έργου: Γκρέγκερς Βέρλε και Γιάλμαρ Έκνταλ, παλιοί φίλοι, επανενώνονται μετά από καιρό σε τραπέζι που παραθέτει ο πλούσιος πατέρας του πρώτου στο σπίτι του. Ο Γιάλμαρ και ο γέρος πατέρας του, έχουν υποστεί στο παρελθόν δεινή οικονομική καταστροφή και ταπείνωση εξαιτίας του πατέρα του Γκρέγκερς, με τον οποίο όμως οι συνθήκες και η εξέλιξη της τωρινής ζωής τους εξακολουθούν να δένονται άρρηκτα. Ο Γκρέγκερς, σε μία πορεία σύγκρουσης με τον ίδιο του τον πατέρα –ταγμένος στο απόλυτο ιδανικό μιας με κάθε κόστος αλήθειας πάνω στην οποία και μόνο μπορεί να οικοδομηθεί οτιδήποτε το πραγματικό– θέτει ως σκοπό της ζωής του να ρίξει φως σε σκοτεινά μυστικά του παρελθόντος που αφορούν τη ζωή του Γιάλμαρ και της οικογένειάς του: της συζύγου του Γκίνα και της έφηβης κόρης του Χέντβιγκ. Στο σπίτι τους, όπου στη σοφίτα κρατείται –οικόσιτη πια– η Αγριόπαπια, πληγωμένη στη φτερούγα και στο πόδι της, καταλήγει ο Γκρέγκερς θέτοντας σε κίνηση μια σειρά γεγονότων και αποκαλύψεων.
Κι ας σταθούμε λίγο σε αυτό το σημείο στο οποίο σταματά η επιγραμματική παράθεση της υπόθεση τους έργου. Δεν επιλέγεται τυχαία. Γιατί το βάθος, το μεγαλείο, το θέμα εν τέλει της Αγριόπαπιας, δεν είναι (όπως έχει επικρατήσει, ή όπως θα το βρει κάποιος εκτεταμένα να παρουσιάζεται αν κάνει μια πρώτη έρευνα στις πηγές του διαδικτύου) το ψέμα. Ναι, η αποκάλυψη του ζωτικού ψεύδους ή της ζωτικής αυταπάτης είναι φυσικά ένας καταλύτης για το έργο και την πλοκή του. Αλλά το μεγαλείο και ο πλούτος του έγκεινται κυρίως σε ό,τι προηγείται αλλά και σε ό,τι έπεται, εντός του έργου, αυτής της αποκάλυψης:
για παράδειγμα, σε αυτήν την τόσο σκοτεινή, τόσο λεπταίσθητα υπαινικτική συνάντηση και στιχομυθία του Γκρέγκερς με την Χέντβιγκ (στην αρχή της Τρίτης Πράξης) που σε κάνει να τρέμεις πως θα νιώσεις –πως νιώθεις– στο σβέρκο σου την ανάσα –όχι τόσο της ίδιας της αλήθειας που θα φανερωθεί και θα καταστρέψει τα πάντα– όσο της τραγικότητας της συνθήκης μιας ζωής ενός ανθώπινου πλάσματος που συναισθάνεται και συλλαμβάνει και «ψαχουλεύει» με τις κεραίες του ενστίκτου8 της την μη ορατή, μα τόσο οικεία, κρυφή διάσταση που ορίζει την οικογένειά της. Και υπομειδιά πικρά και παιχνιδιάρικα μπροστά στην άβυσσο που ζει. Αλλά κι εκείνην που την περιμένει.
Μύθος απρόσιτος –μα επαρκής9, η Αγριόπαπια, όπως ακούστηκε και από τον Ήρκο Ρ. Αποστολίδη στην παρουσίαση του βιβλίου που έλαβε χώρα στην εφετινή Διεθνή Έκθεση
Βιβλίου της Θεσσαλονίκης10, είναι έργο απαράμιλλης έκφρασης της τέχνης του Ίψεν κι όχι τόσο πεδίο έντονης παρουσίας και ανάπτυξης των βασικών ιδεών του έργου του (όσο και όπως τουλάχιστον αυτές τις συναντούμε σε άλλα του έργα).
«Πούθε βαστάει η σκούφια της»11 κανείς δεν το γνωρίζει –κανείς δεν την γνωρίζει12 την Αγριόπαπια. Όπως ακριβώς δύσκολα –και τραγικά– κανείς εισδύει σε βάθη καταβολικά13 καθώς και στην πρωτεϊκότητα των εν οίκω αναθρεμμένων και θεμελιωθών ...οικόσιτων βαθών.
Σημειώσεις
1 Μαθαίνουμε ότι η έκδοση που ακολουθεί, στην ίδια σειρά, είναι του έργου του Ίψεν: Ένα Κουκλόσπιτο.
2 Εισαγωγή, σελ. 42.
3 Έκανε πρεμιέρα στην Εθνική Σκηνή του Μπέργκεν, στη Νορβηγία, στα 1885
4 Παράρτημα Γ’, σελ. 335.
5 https://www.youtube.com/watch?v=buwZONfTu4k
6 Ρ. Αποστολίδης, Hedda Gabler
7 Κ.Γεωργουσόπουλος, από την έκδοση.
8 Σχόλια, 68, σελ. 270
9 Εισαγωγή, σελ. 59.
10 Μπορείτε να την βρείτε εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=buwZONfTu4k
11 Πράξη Τρίτη, σελ.153.
12 Πράξη Τρίτη, σελ.153.
13 Σχόλια, 39,σελ.259.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου