[ΠΗΓΗ:AYΓΗΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ Συνέντευξη
Με ρακή, παξιμάδια και ελιές στη φιλόξενη αυλή το Poems & Crimes, του καλαίσθητου χώρου που συνδυάζει εκδοτικό οίκο, βιβλιοπωλείο, καφέ, μπαρ, ρεστοράν, μουσική, εικαστική και θεατρική σκηνή, αφηγείται ιστορίες που έζησε από την περίοδο της δικτατορίας και εμπειρίες ζωής από "ένα πανέμορφο ταξίδι" όπως αποκαλεί την εμπλοκή του με το βιβλίο και τις εκδόσεις.
* Είστε ένας εκδότης με εμμονή στα ζητήματα μνήμης. Το Σάββατο συμπληρώνονται 51 χρόνια από την Απριλιανή δικτατορία. Δεν έχετε οργανώσει κάποια εκδήλωση. Αυτή την επέτειο θέλετε να την ξεχνάτε;
Είμαι ένας εκδότης Ελλήνων κατά κύριο λόγο συγγραφέων που μου δόθηκε η δυνατότητα στο Poems ‘n’ Crimes να οργανώνουμε και εκδηλώσεις. Αρκετές από αυτές είναι εκδηλώσεις μνήμης, με το γενικό σύνθημα όμως, γιατί δυστυχώς η μνήμη πολλές φορές παρερμηνεύεται, «θυμόμαστε αλλά δεν χρησιμοποιούμε». Η δικτατορία της 21ηςΑπριλίου κατά την ταπεινή μου άποψη δεν έχει φτάσει ο καιρός να γίνει μνήμη. Όπως και διάφορες αντιδικτατορικές δράσεις που έγιναν στη διάρκειά της, ακόμα και το Πολυτεχνείο. Εξακολουθεί να χρησιμοποιείται ως ζώσα ιστορία, με τα θετικά και τα αρνητικά της. Κατά την άποψή μου, δεν χρειάζεται επετειακές εκδηλώσεις. Επειδή είναι ζώσα ιστορία, έχει ανάγκη περισσότερο μαρτυριών παρά επετειακών εκδηλώσεων.
* Εσείς λοιπόν πώς βιώσατε τη χούντα;
Τον Απρίλη του 67 ήμουν 14 χρονών και τα πρώτα ένα - δυο χρόνια βίωνα περισσότερο την αλλαγή στην καθημερινότητά μου, παραδείγματος χάριν καταργήθηκαν οι εισαγωγικές εξετάσεις στα γυμνάσια, παρά ως μια βίαιη αλλαγή της ζωής μου. Η πρώτη αίσθηση της έννοιας δικτατορία ξεκίνησε για μένα προς τα τέλη του γυμνασίου, αρχές ‘71, από ένα τυχαίο γεγονός και από τη συμπεριφορά τού πολύ συντηρητικού τότε γυμνασιάρχη του σχολείου μου. Ουσιαστικά άρχισα να νιώθω τη δικτατορία από το 1971 που έγινα φοιτητής, συναναστρεφόμενος συμφοιτητές μου τότε πιο συνειδητοποιημένους από μένα, και κυρίως μετά τα γεγονότα της Νομικής.
* Συμμετείχατε;
Συμμετείχα στα γεγονότα αλλά έξω από τη Νομική, ως η ομάδα των φοιτητών που στηρίζει με την παρουσία της την αντίσταση χωρίς όμως να επηρεάζει τις εξελίξεις. Βέβαια συνέχισα να συμμετέχω σε όποιες αντιστασιακές εκδηλώσεις γίνονταν, είτε ήταν ενδοφοιτητικές είτε ήταν γενικές διαμαρτυρίες, διαδηλώσεις, ως ένας από τους πολλούς που στηρίζουν αποφάσεις στις οποίες δεν έχουν λόγο. Η ουσιαστική μου συμμετοχή έγινε στο τριήμερο του Πολύτεχνείου ως ανένταχτος φοιτητής, γιατί εκεί μου δόθηκε η δυνατότητα να μην ακολουθήσω τις αποφάσεις των αντιδικτατορικών νεολαιών και να έχω πια προσωπική εμπειρία και μνήμη των γεγονότων.
* Ποιες ήταν οι αποφάσεις των αντιδικτατορικών νεολαιών;
Το Πολυτεχνείο ήταν μια αυθόρμητη αντίδραση, περισσότερο από ανένταχτους φοιτητές, δεδομένου ότι οι πολιτικές νεολαίες σαν πρώτη αντίδραση είχαν τον μη εγκλεισμό και τη διενέργεια των φοιτητικών εκλογών. Ως μαρτυρία το λέω αυτό γιατί το έζησα, επειδή την Τετάρτη το βράδυ είχαμε γενική συνέλευση στην προοπτική των εκλογών, οι καταξιωμένοι συνδικαλιστές, οργανωμένοι ή μη, μας προέτρεψαν να βγούμε από το Πολυτεχνείο. Η κατάληψη επί της ουσίας ξεκίνησε το απόγευμα της Τετάρτης, όταν μια ομάδα φοιτητών μαζί με μέλη εργατικών συνδικάτων, κατεβαίνοντας διαμαρτυρόμενοι την οδό Ακαδημίας, κυνηγήθηκαν από την αστυνομία και μπήκαν στο Πολυτεχνείο για προφύλαξη. Όπως παραπάνω είπα, οι οργανωμένοι φοιτητές μάς προέτρεψαν να φύγουμε αφού ήρθαν σε επαφή με εισαγγελείς για την ασφαλή αποχώρησή μας. Μερίδα φοιτητών αλλά και εργαζομένων παρέμεινε μέσα, οπότε οι οργανώσεις επέστρεψαν στις 5 το πρωί της Πέμπτης εκτιμώντας ότι αυτή η διαμαρτυρία θα ξέφευγε από τον έλεγχό τους. Εγώ βρέθηκα σε μια ομάδα φοιτητών που μαζί μας ήταν και ο Στέλιος Λογοθέτης, και προσπαθήσαμε εντελώς ρομαντικά να προστατεύσουμε τις εισόδους του Πολυτεχνείου από Τοσίτσα και Στουρνάρη, που θα μπορούσαν να μπουν οι αστυνόμοι, με σωλήνες, ξύλα και ό,τι άλλο βρήκαμε.
* Πώς ήταν αυτό το τριήμερο μέσα στο Πολυτεχνείο;
Για μένα προσωπικά ήταν μια αποκάλυψη, που, τώρα που το σκέφτομαι, μάλλον καθόρισε την υπόλοιπη ζωή μου. Ήταν μια συλλογικότητα που ξεπερνούσε τις αποφάσεις των οργάνων και λειτουργούσε περισσότερο με το ένστικτο. Το ίδιο βιώναμε και από τον απλό κόσμο που μαζευόταν γύρω από το Πολυτεχνείο και πιθανόν πλήρωσε το μεγαλύτερο τίμημα σε νεκρούς την Παρασκευή, από τους ελεύθερους σκοπευτές.
* Μετά το τριήμερο πώς κύλησαν τα πράγματα;
Απ’ όσο είδαμε, όσοι συνελήφθησαν, και ήταν ονομαστοί αντιδικτατορικοί φοιτητές, υπέστησαν τα πάνδεινα. Όταν ξαναγυρίσαμε στη σχολή, μετά από ένα μήνα περίπου που ξανάνοιξαν όλα τα πανεπιστήμια, ήταν μια περίοδος της ηρεμίας πριν την καταιγίδα που ακολούθησε με το πραξικόπημα στην Κύπρο, την τουρκική εισβολή και την κατάρρευση της δικτατορίας. Μάλλον λοιπόν ήταν μια περίοδος περισυλλογής για να χωνέψουμε, όλοι μας, οργανωμένοι και μη, τι είχε συμβεί. Για μένα υπήρχε και συνέχεια. Άλλαξε εντελώς ο προσανατολισμός μου. Βρέθηκα στα βιβλία και από ναυπηγός έγινα βιβλιοπώλης και μετά εκδότης.
* Η γενιά σας, η γενιά του Πολυτεχνείου, στιγματίστηκε για τον τρόπο με τον οποίο διαχειρίστηκε πολιτικά την εξέγερση του Πολυτεχνείου.
Η γενιά του Πολυτεχνείου, στην οποία κι εγώ ανήκω, όπως η γενιά του Μάη του ‘68, όπως η γενιά του Μπέρκλεϊ, είναι η γενιά που άσκησε τη μετέπειτα διοίκηση σε όλα τα επίπεδα, πολιτικό, οικονομικό, πνευματικό, καλλιτεχνικό, επιστημονικό. Είναι η γενιά που καρπώθηκε τους αγώνες της Αριστεράς σε μια μεγάλη παγκόσμια αλλαγή, Ενωμένη Ευρώπη, κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, τεχνολογική επανάσταση. Όπως η κάθε γενιά, είχε τους καλούς και κακούς εκφραστές της. Επειδή όλος ο κόσμος έβγαινε από μια εποχή πολέμων και δυστυχίας, ήταν έτοιμος μαζί με τους κακούς εκφραστές της να δαιμονοποιήσει συλλήβδην όλη τη γενιά, όχι μόνο στην Ελλάδα.
* Από το Πολυτεχνείο στο Πλέθρον;
Όχι την επόμενη ημέρα αλλά κατ’ ουσίαν ναι. Το Πλέθρον άνοιξε το 1975 από το Λουκά Ρηνόπουλο και τη Μάρω Στογιαννίδου και εγώ μπήκα τρίτος συνεταίρος τον Νοέμβριο του 1975. Από την περίοδο που μπήκα στο Πολυτεχνείο έκανα διάφορες δουλειές για την οικονομική μου αυτοτέλεια, από μέλος της ομάδας ασφαλείας στην El Al μέχρι μεταφορέας καλλυντικών και αχθοφόρος στη Λαχαναγορά. Έτσι ήμουν έτοιμος να αναλάβω και το βιβλιοπωλείο που μαζί με το Πολυτεχνείο όρισε τη ζωή μου. Καταλαβαίνοντας γρήγορα ότι για να μείνουμε στον χώρο του βιβλίου έπρεπε να γίνουμε και εκδότες προσπαθήσαμε να εκδώσουμε τα πρώτα μας βιβλία. Το πρώτο εγχείρημα ήταν να αναβιώσουμε τις εκδόσεις Νέοι Στόχοι που η βάση τους ήταν όλα τα βιβλία του Τρότσκι, η οποία δεν ευδοκίμησε. Το πρώτο μας βιβλίο ως Πλέθρον ήταν η “Ρεμπέτικη Ανθολογία” του Τάσου Σκορέλη που, πέρα από την έκδοσή του, μας έφερε σε γνωριμία με τον Αιμίλιο Καλιακάτσο και τον Αλέξη Ζήρα, που εμένα προσωπικά με έμαθαν ο μεν πρώτος τυπογραφία, ο δε δεύτερος να διαβάζω. Ξεκίνησε ένα πανέμορφο ταξίδι.
* Ο κόσμος τότε τι διάβαζε;
Ο κόσμος μετά τη χούντα διάβαζε μόνο πολιτικά βιβλία. Είχαν ξανακυκλοφορήσει βιβλία του Θεμέλιου που έκαναν θραύση όπως και βιβλία εκδοτικών οίκων που δημιουργήθηκαν μέσα στη δικτατορία, όπως ο Στοχαστής, ο Κάλβος κ.ά. Η λογοτεχνία επανήλθε και κατέλαβε τα σκήπτρα μετά το ’78.
* Τα εκδοτικά ήθη τότε ποια ήταν;
Κάθε εκδότης περίμενε την έκδοση του συναδέλφου του, διότι βγαίναν το πολύ 600-700 βιβλία τον χρόνο, άρα για να δημιουργηθεί αγορά ήμασταν συνάδελφοι, φίλοι και όχι ανταγωνιστές. Για παράδειγμα, όταν εκδώσαμε το βιβλίο του Γέιτς «Μυθολογίες και οράματα», η πρώτη τοποθέτηση στα βιβλιοπωλεία ήταν 800 αντίτυπα. Όταν το επανεξέδωσα το 1990, παρ’ ότι το βιβλίο ήταν εξαντλημένο πάρα πολλά χρόνια, με το τωρινό μου εκδοτικό σήμα, με τριπλάσια βιβλιοπωλεία στη χώρα, η τοποθέτηση ήταν 180 αντίτυπα. Έχει αλλάξει πια όλο το τοπίο και με ευθύνη ανθρώπων στην κρατική διοίκηση που ήμασταν μαζί το τριήμερο του Πολυτεχνείου.
* Σήμερα πώς βλέπετε το εκδοτικό τοπίο;
Σήμερα, με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, του Διαδικτύου και των ψηφιακών βιβλίων, υπάρχει περισσότερη ανάγκη από ποτέ, όσοι εμπλεκόμαστε με το βιβλίο, εκδότες, βιβλιοπώλες, τυπογράφοι και συγγραφείς να επιστρέψουμε στη μεταχουντική περίοδο της συλλογικότητας, της συναδελφικότητας και της αντίληψης ότι αγορά βιβλίου από έναν εκδότη ή έναν βιβλιοπώλη δεν μπορεί να υπάρξει. Πρέπει επίσης μαζί με τους εκπαιδευτικούς, νηπιαγωγούς, δασκάλους, καθηγητές και πανεπιστημιακούς να προστατεύσουμε αυτό που μεταφέρει η έννοια βιβλίο, δηλαδή γνώση - ενημέρωση - απόλαυση, γιατί η τεχνολογία μπορεί δυστυχώς να επιφέρει μεγάλο πλήγμα στο βιβλίο όπως επέφερε στη μουσική.
* Στον ψηφιακό κόσμο για τι είδους βιβλίο μιλάμε;
Ως αντικείμενο δεν ξέρω. Μπορεί να είναι οθόνη, tablet, οτιδήποτε. Αυτό που θα ήθελα όμως, όταν σαν εκδότης αναρτήσω, τυπώσω, δημοσιεύσω οποιοδήποτε βιβλίο, είναι να έχει περάσει από τον έλεγχο και την ακρίβεια που περνούσαν ακόμα και τα χειρόγραφα βιβλία προ του Γουτεμβέργιου. Ο μεγάλος κίνδυνος σήμερα είναι η ευκολία και η ταχύτητα της τεχνολογίας. Αυτή ή την παίρνεις με το μέρος σου ή σε καταπίνει. Για να μη μας καταπιεί, πρέπει να βρεθούμε όλοι μαζί.
* Η πολιτεία μπορεί να βοηθήσει;
Καταρχήν να πω ότι η γνώση είναι όπως η υγεία. Πρέπει να παρέχεται δωρεάν σε όλο τον κόσμο. Συνεπώς το πρώτο βήμα είναι η πρόσβαση στη γνώση που είναι οι βιβλιοθήκες, σχολικές, δανειστικές. Δεύτερον, η κατάργηση της παιδείας μας που βασίζεται στη δωρεάν παροχή του ενός και μοναδικού βιβλίου, από τον πρώτο χρόνο του δημοτικού ώς το τελευταίο έτος του πανεπιστημίου, που καθιστά το βιβλίο μισητό σε κάθε παιδί, και την αντικατάστασή της με την παιδεία της γνώσης που καθιστά το βιβλίο φίλο του μαθητή για να τη βρει και να την κατακτήσει. Τέλος, από έναν ελεγχόμενο από το κράτος φορέα βιβλίου, όπως το παλαιό ΕΚΕΒΙ όταν ξεκίνησε που θα καταγράφει τις ανάγκες και θα προτείνει λύσει και δεν θα έχει στόχο διεθνείς εκθέσεις και διεθνή πανηγύρια και δεν θα υποκαθιστά την ανυπαρξία επιστημών βιβλίου στα πανεπιστήμια.
****