 |
| Φωτ: Βασίλης Μαθιουδάκης |
Σύντομα και στον κύκλο των στενών μου φίλων.
Θυμήθηκα τον στίχο του Σεφέρη «κι έσκυβες σαν το μυστικό που πάει να λυτρωθεί».
Μου γεννήθηκε ξαφνικά η επιθυμία να συναντήσω τον Σταύρο Ζουμπουλάκη και να μιλήσουμε για την περιπέτεια της υγείας μας.
Δεν ήξερα τι του γύρευα ακριβώς. Οχι απαραίτητα οδηγίες πλεύσης, ούτε να βάλει σε τάξη το κουβάρι του μυαλού μου.
Κουβέντα γύρευα με τον δάσκαλο που δεν αξιώθηκα να έχω. Ο Ζουμπουλάκης δεν είναι διδακτικός.
Ο λόγος και η σκέψη του ανασυνθέτουν την εμπειρία. Φεύγοντας βράδυ από το γραφείο του περπάτησα κάμποση ώρα.
Το άλλο πρωί απομαγνητοφώνησα τη συνέντευξη στο χέρι. Την καθαρόγραψα στο κομπιούτερ.
Καθαρόγραψα την ανάγκη μου να ξαναγίνω μαθητής, έστω και σ’ αυτήν την κρίσιμη στιγμή.
Το ξέρω πως δεν θέλει να το λέω ούτε ιδιωτικά ούτε δημόσια, αλλά τον ευχαριστώ από την καρδιά μου.
⚫ Η Σούζαν Σόνταγκ στο βιβλίο της «Η νόσος ως μεταφορά» λέει πως ο καρκίνος είναι η μοναδική αρρώστια στον κόσμο χωρίς μύθο.
Είναι έτσι άραγε; Το γεγονός ότι οι άνθρωποι διστάζουν να πουν το όνομά του και λένε «η παλιαρρώστια», «το ξορκισμένο», «η επάρατος» δείχνει ότι κάτι ξεχωριστό έχει ο καρκίνος.
Δεν ξέρω αν είναι μυθικό, αλλά αν δεν μπορείς να πεις απλά και ευθύβολα αυτό που σου συμβαίνει, όπως λες «έσπασα το πόδι μου, έπαθα κάταγμα», τότε κάτι την περιβάλλει αυτήν την αρρώστια.
⚫ Η προκατάληψη;
Κυρίως ο τρόμος.
⚫ Ο οποίος εμποδίζει την ονοματοδότηση;
Ακριβώς. Ο τρόμος και αυτού που ζει τον καρκίνο, αλλά και του άλλου, του υγιούς, που αισθάνεται τον εαυτό του υποψήφιο θύμα.
Το κύριο γνώρισμα του καρκίνου είναι ότι ο άρρωστος δεν μπορεί να κάνει πολλά.
Σε μια καρδιοπάθεια, ας πούμε, μπορείς να βοηθήσεις τον εαυτό σου. Στον καρκίνο περιμένεις κι εσύ και οι γιατροί πώς θα ανταποκριθείς στη θεραπεία.
Ουσιαστικά η ικανότητα του γιατρού έγκειται στο να αντιμετωπίσει τις ενδεχόμενες παρενέργειες της θεραπείας.
Το μόνο που παρακαλάς σε αυτή την αρρώστια είναι η καλή ανταπόκριση στη θεραπεία.
⚫ Μιλάμε για την αναμονή;
Ναι, αλλά και για κάτι που είναι έξω από τις δυνάμεις σου. Ο καρκίνος είναι ένα βίωμα που απειλεί να σ’ εγκλωβίσει μέσα του.
⚫ Ο εγκλωβισμός είναι η παγίδα του;
Ολες οι δυσίατες αρρώστιες εγκλωβίζουν τον άνθρωπο.
⚫ Είναι εφικτή μια πνευματικού τύπου διαφυγή από τα στενά όρια αυτού του βιώματος;
Στον καρκίνο έχεις τον φόβο του αθεράπευτου. Στις νεκρολογίες καρκινοπαθών λένε «μετά από σύντομη μάχη» ή «μετά από μακροχρόνια μάχη».
Και εσύ παρακαλάς να σου τύχει το επίθετο «μακροχρόνια».
Σήμερα βέβαια τα πράγματα έχουν ευτυχώς αλλάξει, χάρη στην πρόοδο της επιστήμης.
Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις πλήρους ίασης. Σε κάθε περίπτωση πάντως, ψάχνεις τρόπους να συνεχίσεις τη ζωή σου.
Και ο καθένας μας τούς βρίσκει σε αυτό που είναι, σε ό,τι κουβαλάει, στο παρελθόν του, σε ό,τι τον συνθέτει.
Αυτό που λέγανε παλιά «δεν υπάρχουν αρρώστιες, αλλά άρρωστοι» έχει μια αλήθεια.
Γιατί είναι άλλο να παθαίνεις καρκίνο στα 20 και άλλο στα 90. Αρα η στάση σου απέναντί του είναι διαφορετική.
⚫ Ο καρκίνος είναι κυριολεξία: έχει όνομα, κατατάσσεται επιστημονικά, δεν είναι λοιπόν μεταφορά. Κι αυτή η ερώτηση έρχεται από τα «Ημερολόγια» του Κάφκα: Πώς ξεκολλάς, έστω κι ελάχιστα, το πόδι από το έδαφος του βιώματος; Είναι εφικτό;
Πιστεύω, Χρήστο, ότι η σοβαρή αρρώστια σού επιβάλλει έναν σκληρό ρεαλισμό. Δεν σηκώνει εξωραϊσμούς ούτε μεταθέσεις.
Η επεξεργασία που λες, να ξεκολλήσει λίγο το πόδι από το βίωμα, έχει να κάνει με το είδος και την επιθετικότητα του καρκίνου.
Υπάρχουν καρκίνοι που εξελίσσονται σε 20 μέρες, υπάρχουν άλλοι που έχουν τέτοια οδύνη, ώστε δεν μπορούν να κάνουν τίποτε οι άνθρωποι.
⚫ Οπότε εκεί ο εγκλωβισμός, στον πόνο. Είναι και στον φόβο;
Δεν είναι μόνο ο φόβος του θανάτου, είναι και ο τρόπος του θανάτου. Γιατί δεν πεθαίνουμε γυρνώντας απλώς τον διακόπτη.
Υπάρχει μια φράση του Φίλιπ Ροθ στην «Πατρική κληρονομιά», η οποία μου αρέσει πολύ.
Μιλάει για τον θάνατο του πατέρα του και λέει ότι «είναι δύσκολη δουλειά ο θάνατος».
Και προσθέτει το εκπληκτικό: «ο πατέρας μου ήτανε δουλευταράς». Δεν είμαστε όλοι όμως δουλευταράδες.
⚫ Αρα ο φόβος είναι στον τρόπο;
Στην οδύνη, στο πώς, στη διάρκεια. Είναι βέβαιο ότι όλοι θα πεθάνουμε, αλλά ο καρκινοπαθής ζει αγκαλιά με τον θάνατο.
⚫ Στο ξεκίνημα της ασθένειας προσπαθούμε να μαντέψουμε την εξέλιξή της με βάση παλιές εικόνες: ο καρκινοπαθής συγγενής, ο καρκινοπαθής φίλος. Ο φόβος μπαίνει ανάμεσα στις προβολές και τις ταυτίσεις;
Μπαίνει ο φόβος, αλλά ταυτόχρονα, όταν μιλήσεις με ομοιοπαθή μπαίνει κι ένα ίχνος ανακούφισης, συντροφικής παρηγοριάς.
Δεν είσαι μόνος σου στον κόσμο, αλλά ο άλλος που έχει προηγηθεί μπορεί να σου πει μια κουβέντα που να δείχνει πως σε καταλαβαίνει.
Και η κουβέντα του έχει βαρύτητα και σημασία και αξία για σένα. Η στήριξή του είναι άλλης φύσεως.
Η χειρότερη φάση είναι όταν ανιχνεύεται το θέμα.
Υστερα το παίρνεις απόφαση, βάζεις κι ένα στοίχημα, «να δούμε πού θα πάει, τι θα καταφέρω».
⚫ Οι φίλοι μάς εμψυχώνουν να παραμείνουμε δυνατοί. Οι συμπεριφοριστικές θεωρίες μιλάνε για τη δύναμη της θετικής σκέψης. Ετσι θα επιστρέψουμε στην κοινωνία των υγιών. Αλλά οι υγιείς δεν είναι και φοβισμένοι;
Εγώ πιστεύω πως ο άνθρωπος είναι ένα πλάσμα που φοβάται και ελπίζει. Στην αρρώστια, αυτές οι δύο διαστάσεις είναι πολύ πιο έντονες.
Ο άρρωστος φοβάται πολύ ισχυρά και η ελπίδα του έχει μεγαλύτερη ένταση.
Αλλά δεν υπάρχει άνθρωπος γενικώς που να μη φοβάται και δεν υπάρχει, πολύ περισσότερο, άρρωστος που να μη φοβάται.
Αυτά που μας λέει το περιβάλλον «μη φοβάσαι» κ.λπ. είναι ανοησίες.
Ας μου δείξει κάποιος έναν άνθρωπο στον πλανήτη που να μη φοβάται.
Στον προθάλαμο του ιατρείου, βασιλείς και δούλοι γινόμαστε ένα, είμαστε το ίδιο.
⚫ Τι να κάνουμε με τον φόβο;
Να μην τον απαξιώνουμε, να τον δεχτούμε. Ο φόβος είναι πολύ σημαντική πλευρά του ανθρώπου και δεν πρέπει να τον θεωρούμε απλώς κάτι από το οποίο πρέπει να απαλλαγούμε.
Μου αρέσουν ιδιαίτερα οι «Διάλογοι καρμηλιτισσών» του Μπερνανός, που τους γράφει πεθαίνοντας, γιατί αποτελούν ακριβώς μια τεράστια καταξίωση του φόβου.
⚫ Υπάρχει λύτρωση από τον φόβο;
Ισως να υπάρχει, αλλά αυτό είναι κάτι τόσο ακραίο που δεν το φτάνει κανείς.
Μόνο «η τελεία αγάπη έξω βάλλει τον φόβον», όπως γράφει ο ευαγγελιστής Ιωάννης, όταν τον εαυτό σου δηλαδή τον ορίζει η αγάπη του άλλου, μια αγάπη που φτάνει σε τέτοιο σημείο, ώστε να είναι σαν την αγάπη του Χριστού, για να σου το πω απλά.
Αυτό όμως δεν είναι ανθρώπινο κατόρθωμα.
⚫ Μέχρι στιγμής έχω καταλάβει πως έχω να κάνω με δύο χρόνους: τον εξωτερικό χρόνο που τον ορίζει η ταχύτητα των γιατρών. Αλλά και τον εσωτερικό, που προσπαθεί να αφουγκραστεί τη νέα κατάσταση, να τη συλλάβει, να την εγγράψει. Εχει δυναμική αυτή η κόντρα;
Ναι, έχει δυναμική και θα σου έλεγα και κάτι άλλο σε σχέση με την περίπτωσή μας: ο χρόνος αποκτά εξαιρετική πυκνότητα.
Μετράνε τα πάντα πια, οι στιγμές, οι μέρες, τα πάντα.
Και ίσως επειδή ξέρεις ότι τα όριά σου στενεύουν, κοιτάζεις να συγκεντρώσεις όσο μπορείς τις δυνάμεις σου γι' αυτό που σου απομένει.
Κι έτσι αποκτά μεγαλύτερη πυκνότητα και ένταση η δυναμική που επισημαίνεις.
⚫ Μπορεί η πυκνότητα να σε συγκεντρώσει στην ουσία;
Μπορεί, ναι. Απολύτως.
⚫ Μας ξαναστέλνει σε αυτή με μια σφαλιάρα;
Ναι.
⚫ Σταύρο, είναι εφικτή μια πνευματικού τύπου προστασία απέναντι στον πόνο του καρκίνου;
Θα μου επιτρέψεις να ξεκινήσω από πιο πριν. Είμαι αντίθετος σε κάθε μεταφυσική του πόνου.
Δεν θέλω να δίνουμε στον πόνο πνευματικές διαστάσεις. Ο πόνος είναι το Κακό.
Το Καλό είναι ο άνθρωπος να χαίρεται. Να ζει και να έχει την υγειά του. Ξεκάθαρα. Ρητά.
Ολη αυτή η ρητορική του πόνου και η μεταφυσική του σημασία με βρίσκουν αντίθετο.
Δεν πιστεύω καθόλου στην εξαγνιστική δύναμη του πόνου, ότι ο πόνος τάχα μας εξαγνίζει από τις αμαρτίες και τα πάθη μας.
Η αρρώστια είναι το Κακό. Και μιας και υπαινίσσεσαι τον χριστιανισμό, δεν υπάρχει καμία απολύτως προσευχή της Εκκλησίας όπου να ζητάει ο άνθρωπος τον πόνο.
Απεναντίας, παρακαλάμε τον Θεό να μας λυτρώσει από αυτόν. Ο πόνος όμως θα έρθει.
Και εκεί για τον μη χριστιανό μπορεί να ανοίξει ένα παράθυρο προς την πίστη.
Ισως καταλάβει την ανθρώπινη ελλειμματικότητα, ότι οι δυνάμεις του δεν φτάνουν, ότι θέλει μια βοήθεια, μια συνδρομή πέρα από τις δυνατότητες του ανθρώπου.
Θέλει μια επίσκεψη θεϊκή. Το ίδιο και ο πιστός, αλλά γι' αυτόν η αρρώστια είναι και μια άλλου τύπου δοκιμασία, που για τον μη πιστό δεν είναι.
⚫ Περνάει τη δοκιμασία της πίστης του;
Τη δοκιμασία της σιωπής του Θεού. «Πού είσαι τώρα;».
Οι πιστοί στην κρίσιμη στιγμή νιώθουν εγκαταλελειμμένοι.
Κάποιοι μπορεί να θεωρούν ότι οι πιστοί έχουν και την προσδοκία της άλλης ζωής, και άρα γι' αυτούς όλα είναι εύκολα.
Δεν είναι καθόλου έτσι. Για τον πιστό, η αρρώστια η δικιά του ή των προσφιλών του είναι επιπλέον και μια δοκιμασία της πίστης του.
Εκεί βιώνει το πιο συνταρακτικό θρησκευτικό βίωμα, τη θεϊκή εγκατάλειψη. Τη σιωπή του Θεού.
⚫ Γίνεται επείγον το νόημα του θανάτου; Ο,τι ήταν μέχρι τώρα αόριστο και φανταστικό αποκτά τις τρεις διαστάσεις του πραγματικού;
Προσωπικά, τη φιλοσοφική γραμματεία περί θανάτου τη βρίσκω ανούσια.
Ο υψηλός θεωρητικός λόγος περί θανάτου μού προκαλεί θυμηδία. Ο θάνατος είναι πολύ συγκεκριμένος.
Εχει ηλικία, χρόνο. Στην περίπτωση ειδικότερα του καρκινοπαθούς, παύει να είναι κάτι γενικό και αφηρημένο, γίνεται απτός.
⚫ Θυμάσαι την πρώτη σου σκέψη όταν το έμαθες; Εγώ είπα «τώρα μπαίνω στην περιπέτεια».
Οταν το έμαθα, πριν από τέσσερα και παραπάνω χρόνια, έχασα το έδαφος κάτω από τα πόδια μου, αυτό ήταν το πρώτο.
Το δεύτερο, προκειμένου να οργανώσω τη στρατηγική της ζωής μου, έκανα μια ευθεία ερώτηση στους γιατρούς: Αν υπάρχει άμεσος κίνδυνος για τη ζωή.
Οταν μου είπαν πως όχι, τότε άρχισα να σκέφτομαι τι θα κάνω με τη ζωή μου, όσο διάστημα μου έχει δοθεί να ζήσω.
Δηλαδή, να οργανώσω την άμυνά μου, τη στρατηγική του βίου μου από δω και μπρος.
Δόξα τω Θεώ, για την ώρα τα πράγματα πάνε καλά. Εχω κάνει όλα αυτά τα χρόνια τόσα, όσα ποτέ άλλοτε στη ζωή μου.
⚫ Θα ’θελα να μου πεις για τη δύναμη της προσευχής. Αλλάζει η ποιότητα, μετατρέπεται το περιεχόμενό της;
Αλλάζει. Η προσευχή έχει πια όλο και λιγότερο δοξολογικό χαρακτήρα και αποκτά πλέον όλο και πιο έντονα ικετευτικό και αγωνιώδη.
Είναι μια προσευχή ρακώδης, κουρελιασμένη. Ο Χριστός στον Σταυρό είπε εκείνο το «Θεέ μου, Θεέ μου, ινατί με εγκατέλιπες;».
Αυτός είναι στίχος από το Ψαλτήρι. Δεν ήταν δικιά του η φράση, μια φράση προσευχητική του Ισραήλ πήρε και είπε.
Αυτή ήταν η προσευχή του, η τελευταία προσευχή του Χριστού.
Εκείνη τη στιγμή, πάνω στον Σταυρό, αυτή την προσευχή μόνο μπορούσε να κάνει.
Την προσευχή της αγωνίας, και της διαμαρτυρίας, αν θέλεις.
⚫ Υπάρχει τρόπος να «φτιάξει» κανείς τον θάνατό του;
Μόνο με την αυτοκτονία. Η προσευχή του Ρίλκε να δώσει ο Θεός στον καθένα τον δικό του θάνατο, τον θάνατο που του αρμόζει, δεν είναι η δική μου προσευχή.
Ποιος θάνατος αρμόζει στον άνθρωπο; Ο μόνος θάνατος που μας ταιριάζει είναι να πεθάνουμε ειρηνικά σε προχωρημένη ηλικία.
⚫ Ο μεγαλύτερος φόβος μου είναι το ανολοκλήρωτο. Με δεδομένη την πίεση του χρόνου, αναρωτιέμαι «θα προλάβω»;
Ο φόβος του ανολοκλήρωτου υπάρχει ασφαλώς και έχει να κάνει με τα πράγματα στα οποία επιμένεις, θέλεις, ποθείς, ετοιμάζεσαι να φτιάξεις.
Ταυτόχρονα αυτός ο φόβος προκαλεί και μια κινητοποίηση.
⚫ Κινητοποίηση για αποσαφήνιση;
Για ιεράρχηση, αξιολόγηση, τι κάνω, τι αφήνω. Καθώς και για εντατικοποίηση.
⚫ Η Κλαίρη Μιτσοτάκη, στην οποία χρωστάμε τη γνωριμία μας, μου είχε πει να ξυπνάω λίγο πριν την ανατολή. Να βλέπω το φως να βγαίνει. Αυτό τώρα μου φαίνεται σαν ευλογία της ζωής.
Είναι. Στον Ομηρο, όπως ξέρεις, η έκφραση «οράν φάος ηελίοιο», βλέπω το φως του ήλιου, σημαίνει ζω.
⚫ Σταύρο, τι είναι ευλογία;
Δεν ξέρω. Δεν μπορώ να σου απαντήσω.
⚫ Την έχεις νιώσει; Πες μου μια στιγμή…
Είναι ένα αίσθημα ευφορικό, όταν νιώθεις ότι κάτι σου δόθηκε. Κυρίως την έχω αισθανθεί στις στιγμές της χαράς.
Η χαρά είναι το πιο παράλογο συναίσθημα που υπάρχει.
Η λύπη, ο πόνος έχουν πάντα μια αιτία. Με τη χαρά μπορείς να νιώσεις αυτό που λέει ο Καρυωτάκης «και στην καρδιά αιφνίδια καλοσύνη».
Χωρίς τίποτα να τη γεννάει. Κι εκείνη τη στιγμή νιώθω την ανάγκη να πω δόξα τω Θεώ, γιατί κάπου θέλω να την αναφέρω αυτήν την παράλογη, αιφνίδια καλοσύνη, την αναπάντεχη χαρά.
⚫ Μας νοηματοδοτεί ο θάνατος; Οχι ως ιδέα, αλλά με τη νέα του ταχύτητα.
Δίνει νέο περιεχόμενο στη ζωή μας.
⚫ Εσένα τι περιεχόμενο σου έδωσε;
Μεγαλύτερη εντατικότητα. Να μην αφήσω πολλές εκκρεμότητες.
Η έκφρασή μου και η σχέση μου με τους ανθρώπους διαφοροποιήθηκε κι αυτή.
Και ξέρεις κάτι; Οταν ζεις αυτή την κατάσταση δεν δίνεις και εξετάσεις σε κανέναν.
⚫ Ο καρκίνος θέλει λίγες λέξεις ή πολλές;
Λίγες.
⚫ Τις απαραίτητες;
Αντοχή.
⚫ Μπορεί το αίτημα της ασθένειας να φτιάξει μια νέα ανάγκη ένωσης με τον εαυτό μας, τη ζωή και τον κόσμο; Να γίνει αίτημα για κάτι ενιαίο;
Μπορεί, ναι. Υπό τον όρο όμως ότι δεν θα είναι συνθλιπτική η ασθένεια.
Το παιχνίδι παίζεται στην ένταση και στη διάρκεια.
Αν ο χρόνος όμως είναι με το μέρος σου, αυτό το απευκταίο πράγμα, το κακό της αρρώστιας (πρέπει να το τονίζουμε αυτό), μπορεί να πάρει μια νέα δυναμική.
⚫ Γίνεται σαφής η ανάγκη της αναγνώρισης του Κακού και η οριοθέτησή του από το Καλό; Τίθενται τα μεγέθη με μεγαλύτερη ευκρίνεια;
Ναι. Καταλαβαίνεις καλύτερα την αξία της ζωής, τα πράγματα αποκτούν μεγάλη απλότητα.
Το Καλό είναι να ζεις και το Κακό να μη ζεις. Το Καλό είναι να χαίρεσαι και το Κακό να πονάς.
Τα σύνορα γίνονται πολύ ξεκάθαρα.
⚫ Μπορεί να μετατραπεί η ασθένεια σε σθένος;
Το έχουμε δει να συμβαίνει αυτό σε πολλούς ανθρώπους.
Αλλά επιμένω ότι δεν πρέπει να εξωραΐζουμε ποτέ τον καρκίνο. Να μην εξωραΐζουμε τον πόνο.
⚫ Υπάρχει αποκούμπι;
Μόνο η πίστη μπορεί να το δώσει. Και η αγάπη των ανθρώπων γύρω σου.
Γι’ αυτό ο άρρωστος χρειάζεται ανθρώπινο περιβάλλον.
⚫ Πες μου πώς το εννοείς.
Θα σου μιλήσω προσωπικά. Εχω τέσσερα παιδιά.
Το ζήτημα είναι πώς θα σταθούν δίπλα μου, γιατί πρέπει να σταθούν, δεν μπορούν να αγνοήσουν τι συμβαίνει στον πατέρα τους.
Αλλά χωρίς να συνθλιβούν, χωρίς να στερηθούν τη χαρά της ζωής.
Αυτό είναι το λεπτό θέμα που πρέπει εμείς οι γονείς να το φροντίσουμε.
Να είναι ενήμερα τα παιδιά μας, να ξέρουν, αφού η ζωή δεν είναι μόνο περίπατος.
Να σταθούν, να μάθουν να συμπαραστέκονται, χωρίς να χάσουν το κέφι και τη χαρά της ζωής.
⚫ Να τα αντιμετωπίσεις ως ενήλικα;
Χωρίς αποκρύψεις, αλλά και να τους δώσεις να καταλάβουν ότι η βούλησή σου είναι να ζούνε τη χαρά της ζωής.
Να γίνει ξεκάθαρο στη συνείδησή τους πως αυτό που μου δίνει εμένα, και κάθε πατέρα, τη μεγαλύτερη χαρά είναι να συνεχίσουν εκείνα, χαρούμενα, τη δική τους ζωή.
⚫ Ο καρκινοπαθής να φροντίσει τους δικούς του: μια πράξη ανταπόδοσης;
Για μας που έχουμε παιδιά είναι η αναγκαία πράξη.
Διδάσκουμε τα παιδιά μας με τη ζωή μας, τη χαρά και τη λύπη μας, την αρρώστια μας, με τον θάνατό μας. Με όλα.
⚫ Τι θεωρείς παραπλανητικό βλέμμα στον καρκίνο;
Εχω μια διαρκή αντίσταση σε κάθε προσπάθεια να στρογγυλέψουμε τις αιχμές, να λειάνουμε, να εξωραΐσουμε.
Ο καρκίνος επιβάλλει σκληρό ρεαλισμό. Ο θάνατος δεν εξημερώνεται. Είναι άγριο πράγμα.
Σου θυμίζω την εξαιρετική προσευχή από τη Θεία Λειτουργία: «Χριστιανά τα τέλη της ζωής ημών, ανώδυνα, ανεπαίσχυντα και ειρηνικά».
Ευχή κάθε ανθρώπου είναι να πεθάνει ειρηνικά. Δεν γίνεται πάντα έτσι όμως.
Και μπορεί να συμβεί αυτό που λέει ο κόσμος «βασανίζεται να βγει η ψυχή του».
Ο θάνατος είναι ο μεγάλος εχθρός. Γι’ αυτό θα δεις στην εκκλησία, σ' αυτό το σημείο, να κάνουν όλοι, νέοι και γέροι, τον σταυρό τους.
Παρακαλούν για ένα θάνατο ανώδυνο, ανεπαίσχυντο και ειρηνικό.
⚫ Και η έννοια της Ανάστασης;
Είναι η καρδιά του χριστιανισμού. Αυτή του δίνει όλη την ιδιαιτερότητα: η αιώνια προσδοκία του ανθρώπου.
Σημειωτέον, ότι στο Σύμβολο της Πίστεως, ενώ για όλα τα άλλα λέμε το ρήμα «πιστεύω», για την Ανάσταση λέμε «προσδοκώ.»
Αλλά το να πιστέψεις σ' αυτήν δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι η μεγάλη προσδοκία, η μεγάλη χαρά.
Εχω γνωρίσει ανθρώπους που η προσδοκία της Ανάστασης νοηματοδοτούσε όλη τους την ύπαρξη. Τους έδινε μια ευφορία.
Ωστόσο, επειδή πάντα ενεδρεύει στα ζητήματα αυτά ο κίνδυνος μιας δωρεάν ποιητικορητορείας, έχω γράψει κάπου, και θα το επαναλάβω και τώρα, ότι δέχομαι να ακούω για την Ανάσταση των νεκρών μόνο από καρκινοπαθείς σε τελικό στάδιο.
Για όλους τους άλλους αυτός ο λόγος μπορεί να είναι κουβέντες του αέρα.
Οταν θα μου μιλάει για την Ανάσταση αυτός, τότε θα ξέρω ότι το εννοεί.
Δεν είναι μια εύκολη πίστη αυτή, μη γελιόμαστε, μην κρυβόμαστε, μην κοροϊδεύουμε εαυτούς και αλλήλους.
Είναι δύσκολη υπόθεση η πίστη, πρέπει να σου δωρηθεί από τον Θεό.
⚫ Η πίστη είναι δώρο;
Ναι, ένα δώρο. Στη χριστιανική σκέψη και παράδοση γίνεται η ουσιώδης διάκριση μεταξύ ομολογίας και πίστεως.
Ομολογώ σημαίνει ότι αναγνωρίζω τις βασικές αλήθειες της χριστιανικής αποκάλυψης.
Το να φτάσω να τις πιστεύω, να γίνει αυτή η ομολογία πίστη, αυτό δεν είναι ανθρώπινο κατόρθωμα.
Είναι ένα δώρο του Θεού σε εκείνον βεβαίως που το αποζητάει.
Η πίστη, και κυρίως το κέντρο της, η πίστη στην Ανάσταση, είναι ακραίο γεγονός, ζητάει από τους ανθρώπους να πιστέψουν ότι αυτό το σώμα, που μπαίνει στον τάφο και το τρώνε τα σκουλήκια και γίνεται γυμνά οστά, θα ξαναζήσει, «εν ετέρα μορφή», ότι θα ζει εις τον αιώνα των αιώνων, ότι στην άλλη ζωή θα βρούμε ξανά τη μάνα μας και τον πατέρα μας.
Είναι κάτι πάρα πολύ ακραίο, πώς να το πιστέψεις αυτό από μόνος σου;
⚫ Ο Θεός είναι περιπέτεια; Βαθαίνοντας στην ιδέα του φθαρτού, μπορείς να αντιληφθείς πιο καθαρά την έννοια του Θεού;
Ο Θεός είναι περιπέτεια για τον σημερινό άνθρωπο. Δεν ήταν πάντα το ίδιο.
Για τους περισσότερους ανθρώπους των περασμένων αιώνων ήταν κάτι αυτονόητο.
Επικρατούσε αυτό που λέμε ο κοινωνιολογικός χριστιανισμός. Χριστιανικές ήταν οι αξίες και οι σημασίες της εποχής, σ' αυτές προσχωρούσαν.
Για τον σημερινό άνθρωπο, τον άνθρωπο δηλαδή της επιστήμης, ο Θεός δεν είναι αυτονόητη ιδέα.
Η πίστη είναι μεγάλη περιπέτεια για τον σημερινό άνθρωπο, τη χάνει και τη βρίσκει, τη θέλει αλλά και αμφιβάλλει, ενσωματώνει την αμφιβολία στην πίστη και ούτω καθ' εξής.
Ωστόσο, η εμπειρία και η επίγνωση του φθαρτού, στο οποίο αναφέρθηκες, είναι κάτι που μηδενίζει τη χειρονομία σου.
Οδηγεί σε ένα «προς τι;», αφού αύριο όλα θα χαθούν, και σε ένα ισχυρό αίσθημα ματαιότητας.
Μπορεί όμως να οδηγήσει και στην αναζήτηση του Θεού.
⚫ Δημιουργώντας μια νέα συνέχεια;
Ναι, πράγματι, αυτό μας τρώει όλους, να συνεχίσουμε να ζούμε.
Ο άνθρωπος έχει ανάγκη την αθανασία. Και το να κάνεις αυτό που κάνουμε εσύ κι εγώ, ας πούμε, το να γράφουμε, ένα κυνήγι της αθανασίας είναι κι αυτό.
Χιμαιρικό, αλλά αυτό είναι. Οι άνθρωποι κάνουν παιδιά, είναι κι αυτό ένα αίτημα αθανασίας.
Ξέρω μια ιστορία, όχι τόσο γνωστή, αλλά πολύ ενδιαφέρουσα: ο Λεβινάς ήτανε στα τελευταία του, είχε πεθάνει η γυναίκα του, ήταν σε καταθλιπτική διάθεση και του λέει ο γιος του: «Τι έχεις, ρε πατέρα; Εχεις δόξα, έχεις παιδιά, παγκόσμια αναγνώριση, γράφουν για σένα. Τι σου λείπει;».
Και απαντάει: «Η αληθινή αθανασία».
Ηθελε να πει ότι δεν μου αρκεί που έβαλα την υπογραφή μου κάτω από ένα κείμενο. Θέλω να ζήσω για πάντα.
⚫ Δεν είναι έπαρση το να μην αναγνωρίζεις το τέλος;
Ναι, αλλά ο άνθρωπος δεν μπορεί να το δεχτεί εύκολα αυτό το τέλος.
⚫ Είσαι φρέσκος παππούς, μόλις σήμερα το έμαθα. Η γέννηση δεν είναι η απάντηση;
Η γέννηση είναι, ναι. Και με συγκινεί πάντα αυτό το στοιχείο της σκέψης της Χάνα Αρεντ, η οποία έδινε μεγάλη έμφαση στο γεγονός ότι οι άνθρωποι γεννούν.
Ως φιλόσοφος της πράξης, έλεγε κάτι πάρα πολύ απλό: για να μπορούν οι άνθρωποι να πράττουν, πρέπει καταρχάς να γεννιούνται.
Γι’ αυτό τονίζει τόσο τη φράση εκείνη του Ησαΐα, που την έχουμε και στα Ευαγγέλια, ότι «παιδίον εγεννήθη ημίν».
Η γέννηση ενός παιδιού αποτελεί χαρμόσυνη είδηση για όλο τον κόσμο («χαρά εν όλω τω κόσμω»), ότι η ζωή συνεχίζεται.
⚫ Η γέννηση είναι αυτή που πατάει τον θάνατο;
Ναι. Τώρα που γεννήθηκε η κόρη της κόρης μου αυτό που ένιωσα δεν ήταν ακριβώς χαρά, ήταν συγκίνηση.
Συγκίνηση κατ' αρχάς που πρόλαβα και την είδα τη μικρή Κλειώ, ότι αξιώθηκα να τη δω, και που η ζωή θα συνεχιστεί.
⚫ Μια εικόνα ευλογίας.
Ναι, αυτή η εικόνα της κόρης μου, που την κρατούσα αγκαλιά, να κρατάει τώρα εκείνη τη δική της κόρη στην αγκαλιά της, είναι πράγματι ευλογία.
Ρωτήσανε κάποτε τον μεγάλο ιστορικό Ερικ Χόμπσμπαουμ αν υπάρχει κάτι σταθερό στην ανθρώπινη Ιστορία.
Και απαντάει ο γέρος: «Ναι, η μάνα με το παιδί στην αγκαλιά».
Στις φυλές του Αμαζονίου, στη σημερινή Ευρώπη, όπου κι αν πας, υπάρχει παντού η σταθερή εικόνα μιας μάνας με ένα παιδί στην αγκαλιά.
⚫ Που εξασφαλίζει τη συνέχεια
.
Ναι, για να την τελειώσουμε αισιόδοξα αυτήν την κουβέντα.
⚫ Να την αφιερώσουμε στους γιατρούς μας; Πες μου τους δικούς σου.
Νίκος Χαρχαλάκης, Σωσάννα Δελήμπαση, Χρήστος Μιχαηλίδης. Οι δικοί σου;
⚫ Νώντας Σαμαντάς, Νίκος Παΐσιος, Μιλτιάδης Τριχάς
